सामाजिक प्रश्नांशी बांधिलकी

कानपूर जिल्ह्यातील श्रुती आणि गौर भाटिया या जुळया बहिणींना अनुवंशिक अशा हाडाच्या आजाराने ग्रासले होते. अशा आजारपणातही त्यांची कल्पकता आणि निर्मितीक्षमता वाखाणण्याजोगी होती. त्यांचा २००७ साली राष्ट्रीय पातळीवर ‘बाल श्री गौरव पारितोषिक’ देऊन तार्इंच्या हस्ते गौरव केला गेला. आजारी असूनही त्यांच्या उत्साही आणि दुर्दम्य आशावादाने ताई भारावून गेल्या. आपल्या कानपूरच्या भेटीत त्यांनी या मुलींची त्यांच्या पालकांसमवेत भेट घेतली. पालकांनी आपल्या मुलींच्या औषधोपचाराचा खर्च आपल्या आवाक्याबाहेर जात असल्याचे या प्रसंगी सांगितले. ताईंनी मुलींच्या उपचारासाठी आवश्यक ती मदत देण्यासाठी राज्य सरकारला निर्देश दिले. त्याची कार्यवाही होईल याची दक्षताही घेतल्याने मुलींना आवश्यक ती वैद्यकीय सुविधा मिळाली .

छत्तीसगड राज्यातील दुर्गम ग्रामीण भागात शालेय शिक्षण घेणारी पिंकी ही टाकाऊ वस्तूंपासून चांगल्या वस्तू तयार करण्याच्या कामात कुशल होती. तिच्या या कल्पकतेच्या कामातून होणाऱ्या उत्तम निर्मितीने ताईंना प्रभावित केले होते. मार्च २००९ मध्ये राष्ट्रपती भवनामध्ये होणाऱ्या ‘आंतरराष्ट्रीय महिला वर्षाच्या’ कार्यक्रमात पिंकीला – तिने तयार केलेल्या वस्तू प्रदर्शित करण्यासाठी आवर्जून निमंत्रित केले गेले. तार्इंच्या या प्रोत्साहनामुळे पिंकी ही अनेक बचत गटांना अशा वस्तू तयार करण्यासाठी मार्गदर्शन करणारी खास प्रशिक्षक बनली. राष्ट्रपती भवनातील तार्इंची भेट पिंकीच्या आयुष्याला उत्तम कलाटणी देणारी ठरली.

राजधानीत अनेक संस्था भिकारी व रस्त्यावर भटकणाऱ्या अनाथ आणि गरीब मुलांच्या कल्याणार्थ काम करत आहेत . अशा संस्थांतील मुलांना त्यांनी राष्ट्रपती भवनावर भोजनासाठी निमंत्रित केले . त्यांच्याबरोबर सहभोजन घेतले. त्यांच्याशी बातचीत करून त्यांना आलेले अनुभव आणि भविष्यकाळातील त्यांच्या महत्त्वाकांक्षा जाणून घेताना, त्यांनी अधिकाधिक शिक्षण घेऊन मोठ्या पदावर जावे . त्यांच्या हाती देशाचे उज्ज्वल भविष्य आहे असे आवर्जून सांगितले . त्यांना राष्ट्रपती भवन आणि मुघल गार्डनची सहल घडवून आणली . त्या मुलांची विशेष काळजी घेतली जाईल याकडे त्यांनी लक्ष दिले.

पश्चिम बंगालमधील पुरूलिया जिल्ह्यात वन्य जमातीचे वास्तव्य मोठ्या प्रमाणावर आहे. त्या जमातीतील बाल विवाहाच्या प्रथेविरुध्द तेथील मुलींनी आवाज उठविला. त्यांनी शिक्षणाचा आग्रह धरला. प्रतिभाताईंना ही बातमी समजताच त्यांनी या मुलींना राष्ट्रपती भवनावर निमंत्रित केले. रेखा कालिंदी, अफसाना खातून, सुनिता महाला या मुली आपल्या पालकांसमवेत आणि त्यांना शिक्षणासाठी प्रोत्साहित करणाऱ्या शिक्षणाधिकाऱ्यांबरोबर तार्इंना भेटण्यासाठी राष्ट्रपती भवनावर आल्या. त्यांनी घेतलेल्या निर्णयाबद्दल आणि अनेक अडचणी असूनही त्यांच्या शिक्षणाच्या ओढीबाबत तार्इंनी त्यांचे मनमोकळेपणाने कौतुक केले. त्या मुली आपल्या या कार्याबद्दल आदर्श ठरल्या.व त्यांना या संदेशाच्या अग्रदूत म्हणून काम करा असे तार्इंनी दिलेल्या प्रोत्साहनामुळे या मुलींनी आपले शिक्षण पुढे चालू ठेवले, इतकेच नव्हे तर आपल्या जमातीतील इतर अनेक मुलींना प्रोत्साहित केले. अशा काही मुलींना प्रातिनिधीक स्वरूपात राष्ट्रपती भवनावर येण्याची संधीही दिली गेली.

हरियाना राज्यातील महेन्द्रगड जिल्ह्यातील कोथल खुर्द या खेडेगावातील रोशनी देवी या महिला सरपंचाने आपल्या धाडसी वृत्तीचा प्रत्यय आणून दिला. ग्रामपंचायतीच्या सदस्या आणि गावातील महिलांना प्रेरित करून गावात दारूबंदी घडवून आणण्यासाठी प्रेरित केले. वाईट सवयींपासून दूर राहा आणि व्यसनाधीन होऊन आपल्या पैशाची नासाडी करू नका असा मोलाचा सल्लाही त्यांनी गावातील लोकांना वेळोवेळी दिला. आसपासच्या अनेक स्वयंसेवी गटानी त्यांच्या या मोहिमेत स्वयंस्फूर्तरीत्या भाग घेतला. त्यांच्या चळवळीने व्यापक रूप धारण केले. परिणामी राज्य सरकारने त्या गावातील दारूचे दुकान बंद केले. व्यसनाधीनतेमुळे कुटुंबाचे नुकसान होते याबाबत तार्इंचे ठाम मत होते. रोशनीदेवीने दारूचे दुकान बंद करण्यासाठी केलेल्या अथक प्रयत्नांची त्यांना माहिती कळाली. तार्इंनी रोशनीदेवी आणि त्यांच्या महिला सहकाऱ्याना राष्ट्रपती भवनावर निमंत्रित केले. त्यांच्या केलेल्या कामाचे मोकळेपणाने कौतुक केले. राष्ट्रपती भवनामध्ये तिला या कामसाठी प्रोत्साहन देण्यासाठी ११ जुलै २००९ मध्ये त्यांचा यथोचित सत्कार केला व भारत सरकारच्या सामाजिक न्याय आणि सक्षमीकरण मंत्रालयाने रोशनी देवीने दारूबंदी होण्यासाठी दिलेला लढ्यावर लघुपट तयार केला.

चांगल्या कामाची सुरुवात आपल्या घरापासून करावी असे सर्वसाधारण मत आहे. कान्तासिंग याने आपल्या समाजसेवेची सुरुवात अशाच परोपकारी वृत्तीने केली आहे. त्याची आर्थिक परिस्थिती बेताची आहे. तो झारखंड राज्यातील पूर्व सिंगभूम जिल्हयाचा रहिवासी आहे. हा मागास जिल्हा समजला जातो. कान्तासिंग व्यवसायाने मेकॅनिक आहे. गरीब आणि अनाथ मुला-मुलींसाठी त्याने आपल्या घरात अनाथालय सुरू केले आहे. त्याचे उत्पन्न अतिशय कमी असल्याने त्याचा हा उपक्रम चालू राहण्यासाठी गावातले लोकही आपल्या परीने मदत करत असतात. तार्इंना त्याचा हा परोपकारी उपक्रमाची माहिती मिळाल्यावर त्या हेलावून गेल्या. त्यांनी त्याला आणि त्याच्या अनाथालयातील मुलांना राष्ट्रपती भवनात आमंत्रित केले. त्यांच्याशी बातचीत करून त्यांचे अनुभव जाणून घेतले. त्यांच्याबरोबर सहभोजन केले व राज्य शासनास त्याची मदत करण्यासंबंधी कळविले.

पश्चिम बंगालला २००९ साली ‘आयला’ नामक तीव्र चक्रीवादळाचा तडाखा बसला होता. या वादळामुळे प्रचंड नुकसान झाले होते. वादळामुळे झालेली प्रचंड वाताहतीमुळे कोलकत्याची तरुण सर्जना खूप हेलावून गेली होती. वादळग्रस्तांच्या मदतीसाठी आपण हातभार लावावा या सद्‌हेतूने तिने रेल्वे प्लॅटफॉर्मवर, रेल्वेच्या डब्यात प्रवाशांच्यासमोर नाच करून, गाणी गाऊन पैसे गोळा केले. १४ नोव्हेंबर रोजी बालदिनाच्या निमित्ताने दूरदर्शनवरही आपला कार्यक्रम सादर केला. आपण जमा केलेले पैसे हे भारताच्या राष्ट्रपतींच्या हातून वादळग्रस्तांच्या मदतीसाठी जावेत ही तिची इच्छा होती. सर्जनाने पत्र लिहून तार्इंना विनंती केली. रक्कम तर अतिशय छोटी होती. तिची दुर्दम्य इच्छा पाहून ताई भारावून गेल्या. तिच्या विनंतीचा त्यांनी आभार स्वीकार केला.

विदर्भातील लक्ष्मणराव हे १९७५ साली दिल्लीत आले. त्यांच्या खिशात त्यावेळेस केवळ रु ४० होते. चरितार्थासाठी मिळेल ती नोकरी करत हळूहळू त्यानी स्वत:चा चहाचा स्टॉल दिल्लीच्या आयकर कार्यालयाजवळ सुरू केला. आपले काम करत करत त्यांनी आपले शिक्षणही पुरे केले. त्यांनी २० कादंबऱ्याही लिहिल्या. त्यांचे स्वत:चे जीवनही एक कथाच मानावी लागेल. त्यांनी २३ जुलै २००९ रोजी राष्ट्रपती भवनात तार्इंची भेट घेतली. तार्इंनी त्यांच्या लेखनकौशल्याचे कौतुक केले. लक्ष्मणरावांनी लिहिलेले ‘रेणू’ पुस्तक तार्इंना भेट दिले. या पुस्तकात स्त्रियांच्यावर होणारे अन्याय आणि त्यावर समर्थपणे केलेली मात याचे सार्थ वर्णन आहे. त्यांची पुस्तके आता भारतीय साहित्य कला प्रकाशनामार्फत प्रकाशित केली जातात.

लक्ष्मी इंदिरा पांडा यानी आझाद हिन्द सेनेच्या राणी झाशी पलटणीत स्वातंत्र्य सैनिक म्हणून कार्यरत होत्या. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर घरच्या गरिबीमुळे त्यांना घरगुती स्वरूपाची हलकी कामे करावी लागली. त्यांची देखभाल करण्यास घरचे इतर कोणीही नव्हते. एका परिचितासमवेत त्यांनी तार्इंची भेट घेतली. त्यामुळे त्यांना तत्परतेने काही आर्थिक मदत मिळाली. त्याबरोबरच केन्द्र आणि राज्य सरकार यांच्याकडे त्यांची निर्वाहवेतन मिळावे अशी शिफारसही करण्यात आली. राष्ट्रपती भवनात त्यांची भेट झाली तेव्हा इंदिरा पांडांची तब्येत खालावली होती. त्यांची त्वरित उपचाराची गरजही होती. त्यांची ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्समध्ये उपचारासाठी भरती करण्यात आले. पांडांचे ६ ऑक्टोबर २००९ रोजी दु:खद निधन झाले. तार्इंनी त्यांच्या निधनाबद्दल शोक व्यक्त करताना स्वातंत्र्य लढ्यातील त्यांच्या सहभागाबाबत गौरवाद्‌गार काढले.

मुंबईच्या ख्यातनाम अशा सेन्ट झेवियर्स कॉलेजमधून सिध्दी देसाई या मुलीने अर्थशास्त्रातील पदवी प्राप्त केली होती. वयाच्या ६ व्या वर्षी तिची दृष्टी गेली होती. आपली दृष्टी गेली हा अनुभवच सिध्दीच्या दृष्टीने भयावह होता. तिच्या आईने तिचा या काळात समर्थपणे सांभाळ केला. तिला स्वावलंबी बनविण्याचा प्रयत्न केला. शालेय आणि हायस्कूलची परीक्षा सिध्दी चांगल्या प्रकारे उत्तीर्ण झाली. सिध्दी आणि तिची बहीण लहान असतानाच त्यांच्यावरचे वडिलांचे छत्र हरपले होते. आपल्या मुलींचे शिक्षण पूर्ण करण्यासाठी आईने खूप खस्ता खाल्या. तार्इंनी सिध्दीच्या जिद्दीची कहाणी समजली. त्यांनी त्याना राष्ट्रपती भवनावर निमंत्रित करून त्यांचा विश्वास वाढविला. यावेळेस सिध्दीने आपल्या अनुभवांवर लिहिलेल्या ‘व्हाय नॉट आय’ या पुस्तकाची प्रत तार्इंना भेट दिली.

लग्नानंतर सासरी राहावयास आलेल्या अनिता नरेला आपल्या सासरी शौचालयाची व्यवस्थाच नसल्याचे कळल्याने तिने सासरी राहण्यास नकार दिला. ग्रामीण भागात अशा प्रकारच्या सुविधेची व्यवस्था प्रत्येक घरात असावी अशी चळवळ तिने सुरू झाली. तिच्या या धाडसी वृत्तीचे आणि कणखर बाण्याचे ताईंना कौतुक वाटले. त्यांनी तिच्या नवऱ्याला, गावच्या सरपंचाला आणि सुलभ इंटरनॅशनल सोशल संघटनेच्या डॉ. बिन्देश्वर पाठक यांना २० मार्च २०१२ रोजी राष्ट्रपती भवनावर भेटीस बालविले .

आपल्या सासरी शौचालय हवे या तिच्या ठाम मागणीमुळे तिच्या नवऱ्याने हा प्रश्न पंचायतीच्या पदाधिकाऱ्यांसमोर मांडला. सुलभ इंटरनॅशनल सोशल संघटनेने ‘संपूर्ण स्वच्छता मोहिमेसाठी’ हे गाव दत्तक घेतले. पंचायतीने आवश्यक तेवढ्या निधीची तरतूद केली, स्वच्छतागृह बांधून झाल्यानंतरच अनिता आपल्या सासरी राहायला आली.

मधुकुमारी पाटण्याची होतकरू फूटबालपटू होती. घरची गरिबी होती. घरखर्च चालविण्यासाठी तिचा मोठा भाऊ चहाची टपरी चालवित होता. मधूही किरकोळ कामे करून घर चालविण्यासाठी हातभार लावित होती. पण तिला फुटबॉल या खेळात अधिक चांगले नैपुण्य मिळवायचे होते. तार्इंना तिची ही धडपड समजली. त्या स्वत: चांगल्या खेळाडू असल्याने त्यांना तिच्या खिलाडूवृत्तीचे कौतुक वाटले. तिला मदत करण्यासाठी त्यांनी बिहार राज्यात होतकरू खेळाडूंसाठी राखीव जागा निर्माण केल्या जातील यासाठी प्रयत्न केले. त्यामुळे केवळ मधूला नव्हे तर अशा अनेक होतकरू आणि उत्तम खेळाडूंना प्रोत्साहन मिळाले. मधूला मार्च २०११ मध्ये शासकीय नोकरी मिळाली. मधूने आपल्या इतर खेळाडूंसमवेत तार्इंची आवर्जून भेट घेतली आणि आपल्याला नोकरी मिळण्याची संधी वेळीच प्राप्त करून दिल्याबद्दल आपला आनंद त्यांच्यासमोर कृतज्ञतापूर्वक नमूद केला.

तार्इंनी अनेकांना व्यक्तिगत तसेच समूहालाही अडचणीच्या वेळेस मदत केली आहे. याबद्दलची अनेक उदाहरणे सांगता येतील. पंजाबमधील कपूरथळा जिल्ह्यातील फगवाडा येथील सॅफ्रॉन पब्लिक स्कूलच्या विद्यार्थ्यांना शाळेत ये-जा करण्यासाठी रेल्वेमार्ग ओलांडावा लागत असे. तेथे रेल्वेचे सुरक्षा फाटक नव्हते अथवा त्याठिकाणी सुरक्षा पुरविेणारी योग्य अशी यंत्रणा नव्हती. रक्षकही नव्हता. पालकांनी तार्इंच्या सचिवालयाकडे योग्य सुरक्षा मिळण्यासाठी पाठपुरावा केला. तार्इंनी त्याची त्वरित दखल घेऊन त्याठिकाणी सुरक्षा रक्षकासह फाटक बांधण्यासाठी योग्य ते आदेश दिले. त्याची कार्यवाही वेळेत होईल याची दक्षताही घेतली.

अपर्णाचा नवरा मंदिरात धार्मिक विधी करत असताना तेथे झालेल्या स्फोटाचा बळी ठरला. या मंदिराचे व्यवस्थापन संबंधित जिल्हा प्रशासनाकडे होते. या दु:खद घटनेमुळे अपर्णाचे जीवन उध्वस्त झाले. तिच्या सासरची आर्थिक स्थिती यथातथाच होती. तिची आणि तिच्या लहान मुलाची देखभाल करण्यास ते असमर्थ होते. नाईलाजाने तिला आपल्या माहेरी राहायला यावे लागले. तिचे वडीलही निवृत्त झाले होते. त्यांच्या संसाराचा गाडा कसाबसा चालत होता. आपल्या एकुलत्या एक मुलीला न्याय मिळावा -रोजगार मिळावा यासाठी त्यानी १३ वर्षे धडपड केली. तार्इंना तिची ही केविलवाणी धडपड समजली. त्यांनी तिच्या गावी – बर्धमान येथेच अनुकंपा तत्वावर शासकीय नोकरी मिळावी यासाठी संबंधित राज्य सरकारकडे शिफारस केली. अपर्णाला नोव्हेंबर २०१० मध्ये शासकीय नोकरी मिळाली. यामुळे तिचा आत्मविश्वास वाढला. ती स्वत:ची आणि आपल्या लहान मुलाची जबाबदारी चांगल्या प्रकारे सांभाळू लागली.